Có  cuốn mới tinh, có cuốn rách bìa, đa số thì ố vàng và đã nhạt màu mực.  Mỗi cuốn sách một số phận, trôi nổi qua biết bao biến cố, bỗng một hôm  trở về với người sưu tầm, người đọc như những báu vật của thời gian… Gọi  đó là “sách Sài Gòn trước Bảy Lăm.”

Trên đường sách Sài Gòn  giữa Quận Một ngày nay, có mấy kiosk bán sách cũ Sài Gòn xuất bản trước  1975. Ngoài sách, các ấn phẩm của thời kỳ này như báo chí, bản đồ,  postcard và tờ nhạc cũng xuất hiện trở lại một cách công khai.

Quán  Sách Mùa Thu là nơi có hàng ngàn đầu sách đầy bất ngờ tụ về từ những  thư viện gia đình khóa kín gần nửa thế kỷ. Nếu các ông Duyên Anh, Phạm  Công Thiện mà sống lại, dạo bước qua mấy chỗ này hẳn sẽ bất ngờ vì tác  phẩm của mình còn được đám hậu duệ sưu tầm đủ. Các sách văn học, triết  học, chính trị… đình đám của một thời kỳ xuất bản tự do đã trở lại với  độc giả hôm nay, bằng chính nguyên bản như mới, được người bán trau chuốt giữ gìn, đóng bìa, may lại gáy. Màu giấy vàng, lối làm bìa sách thanh nhã của một thời… khoác lên những giá sách quý một màu thời gian sâu thẳm.

Trong một cuộc triển lãm  sách cũ do các bạn sưu tập tổ chức, tôi đã gặp một độc giả năm xưa đứng  khóc ròng như trẻ thơ khi cầm trên tay cuốn sách “Quốc Sử” của Lớp Nhất,  vì cuốn sách gợi nhớ đến một người bạn chung lớp đã bỏ xác trên biển  hồi sau 1975.

Sách chạm vào ký ức của từng người theo một cách thế riêng, âm thầm.  Tôi cũng từng dẫn những bạn bè lớn tuổi đến đây sau nhiều năm xa nước,  họ mân mê những bản sách cũ đã trôi dạt qua những biến cố lịch sử như  chính cuộc đời họ, mà quên cả thời gian trở về với thực tại.

Gặp lại sách là gặp lại  những người bạn thân thiết đã trải qua biết bao thăng trầm dâu bể. Những  cuốn sách cũ khơi gợi lại kỷ niệm và gợi nhắc những ký ức đẹp đẽ hay  đau buồn. Những quyển sách cũ lặng lẽ nối chuyện thời cuộc và ký ức cá  nhân đã trở nên là một.

Vào khoảng thời gian sau  1975, nhiều người kể lại rằng, nhiều tủ sách, kho sách Sài Gòn đã bị đẩy  ra vỉa hè để đốt. Một kiến trúc sư nói với tôi trong nước mắt rằng, cha anh đã phát điên bởi vì thương sách.  Ông ta nhìn cái cảnh những cuốn sách mình nâng niu trân quý trở thành  mồi cho ngọn lửa trong suốt vài ngày trời mới hết, và nghĩ mình chỉ còn  một con đường hoặc ra đi hoặc tự sát.

Nhưng ở vào thời kỳ đó,  đâu chỉ ba của bạn tôi, nhiều người đã phải lựa chọn. Họ phải chôn xuống  đất những gì chế độ mới coi là “tàn dư” để bảo toàn mạng sống và tránh  những liên lụy cho người thân. Sau cùng người ta đã chọn những cách thế  tồn tại trong một hoàn cảnh đầy ngặt nghèo và khốc liệt. Người nâng niu  sách như những hiện thân của giá trị văn hóa, của đời sống thanh tao làm  sao không đau đớn phát điên cho được khi phải lựa chọn thiệu sách để tự  cứu lấy mình.

Ấy vậy mà bằng những  phương cách nào đó thật lạ lùng, những cuốn sách cũ của một thời đã lách  qua những cơn bão lửa của thời cuộc để neo giữ một tinh thần, tái hiện  một vàng son. Những pho sách qua thời gian đã làm toát lên một phong vị  văn hóa khó lẫn, một sự quyến rũ như người giàu có trải nghiệm đang kể  câu chuyện cuộc đời mình, đầy mê hoặc.

Đã có lúc, đâu chừng mươi  mười năm trước, dân sưu tầm những sách “trước Bảy Lăm” còn rón rén rụt  rè. Tôi còn nhớ thời đó, một tập thơ của Thanh Tâm Tuyền còn được đem ra  đấu giá trong giới chơi sách, trong tình trạng lén lút vì sợ bị an ninh  theo dõi tịch thu. Sau đó, một tờ báo đã bị nhắc nhở vì đăng bản tin  bán đấu giá sách có nhắc đến tên một nhà thơ Sài Gòn cũ. Nhưng nhu cầu  quy hồi những giá trị thuộc về văn hóa một thời đã dẫn dắt thị trường  sách cũ theo một chiều hướng lạ lùng. Nó buộc những gọng kìm bấy lâu khóa chặt phải mở ra để văn hóa được liền lạc.