Bánh mì và phở là hai món ăn truyền thống khoái khẩu của người Việt. Ở hải ngoại, những nơi nào có đông người Việt là hầu như đều có những nhà hàng, tiệm bánh bán hai loại thức ăn này. Chỉ riêng tại vùng thủ đô Little Saigon của người Việt tại Quận Cam đã có không biết bao nhiêu là tiệm phở, tiệm bánh mì. Đúng là ‘chúng ta đi mang theo quê hương’ như cố nhạc sĩ Ngô Mạnh Thu đã từng đặt tên cho một chương trình phát thanh của ông khi giới thiệu về những món ăn truyền thống của người Việt.

Quả thật hai món ăn này vừa bình dân lại vừa tiện lợi nên đã theo bước chân người Việt đi đến khắp mọi nơi, từ trong nước ra đến xứ người. Nó bình dân vì giá cả của nó cũng nhẹ nhàng (nói theo ngôn ngữ quảng cáo ở vùng Little Sàigon, Quận Cam), vì chỉ với một vài đô la (ở trong nước có thể còn ít hơn) người ta đã có một ổ hay một khúc bánh mì thịt hay một tô phở đủ để lót lòng thay cho một bữa ăn. Đối với người Việt, dù cơm là món ăn chủ yếu không thể thiếu trong một bữa ăn, nhưng nếu vì một lý do nào đó không có cơm thì món ăn được thay thế thường là bánh mì hay phở chứ ít khi nào người ta nghĩ đến những thứ khác. Dĩ nhiên đây chỉ là xác suất tương đối chứ không phải tuyệt đối, nhất là khi ở hải ngoại người ta có nhiều lựa chọn hơn.

Chính vì bánh mì và phở là hai món ăn dự phòng sau cơm của người Việt nên không ít người Việt đã coi chúng như một biểu tượng của quê hương. Mỗi khi đi xa, ra khỏi quê hương không khỏi có đôi lúc thèm phở hay bánh mì. Một anh bạn tôi định cư ở miền đất lạnh Na Uy đã làm một bài thơ gởi tặng tôi nói về nỗi nhớ quê hương của anh cũng như của tôi trong đó có câu:

Nhớ quê hương như nhớ phở

Ơi bánh mì Bưu điện Sài Gòn…

Câu thơ của bạn tôi làm tôi nhớ đến cái ki-ốt bán bánh mì trước 1975 ở trước Bưu điện Sài Gòn, lâu quá rồi tôi không còn nhớ nó mang tên gì. Nó là cái ki-ốt nhỏ giống như những ki-ốt bán hoa trên đường Nguyễn Huệ nhưng nhỏ hơn, nằm ngay trên lề đường phía trước Bưu điện Sài Gòn, bên hông Nhà Thờ Đức Bà. Có lẽ đó là cái ki-ốt bán bánh mì đầu tiên qui mô nhất tại Sài Gòn và có thể ở Việt Nam thời bấy giờ. Nó khác hẳn với các xe bán bánh mì từ trước đến thời điểm đó. Nó có vẻ văn minh và hiện đại hơn nên đã thu hút khá nhiều khách hàng chiếu cố mỗi ngày. Với những ổ bánh mì con cóc kẹp các loại nhân khác nhau như pa-tê, thịt, chả lụa, xíu mại, hay thịt chà bông, v.v… nó đã là một món ăn rất tiện lợi cho các công chức, sinh viên, học sinh dùng thay cho bữa ăn trưa hay ăn sáng. Tôi còn nhớ những buổi trưa tan sở thay vì về nhà, tôi đã cùng bạn bè rủ nhau mỗi người mua một ổ bánh mì Bưu điện Sài Gòn rồi chui vào rạp xi nê vừa ăn vừa coi phim xong lại trở lại sở làm việc, thật là thú vị.

Nhưng Sài Gòn đâu phải chỉ có bánh mì Bưu điện Sài Gòn mới đáng nhớ. Còn có nhiều nơi khác cũng bán bánh mì nổi tiếng không kém như Bánh Mì Hà Nội trên đường Nguyễn Thiện Thuật Quận 3, hay những xe bánh mì mang tên Ba Lẹ, Sáu Voi ở Tân Định cũng nổi tiếng được chiếu cố rất nhiều. Ở Little Saigon nay cũng có những tiệm bánh mì mang tên Ba Lẹ, Sáu Voi, không biết chúng có liên hệ họ hàng gì với những người chủ cũ ở Sài Gòn năm xưa hay không, hay đó chỉ là một cách đặt tên một cách ngẫu nhiên để mọi người gợi nhớ về một Sài Gòn ngày xưa cũ.

Nói đến bánh mì thì cũng phải nói đến bánh mì bít-cốt là một phó phẩm làm từ bánh mì. Đối với các tù cải tạo trước đây thì bít-cốt là một loại lương khô rất quen thuộc. Đó là một loại bánh mì khô được làm từ bánh mì cũng rất đơn giản. Bánh mì được cắt thành những lát mỏng dầy khoảng 1cm rồi đem nướng hay sấy khô trong lò nướng. Đây là món ăn được những người tù rất ưa chuộng vì chúng giữ được lâu, lại không phải nấu nướng hay chế biến gì cả dùng để ăn dặm thêm những lúc đói bụng. Ở tù, dù là tù cải tạo hay tù hình sự thì cũng đều ăn uống thiếu thốn, không những vậy lại còn phải lao động cực nhọc nên lúc nào cũng cảm thấy đói, cho nên một bịch bánh mì bít-cốt thăm nuôi lúc ấy chẳng khác gì cao lương mỹ vị. Tuy nhiên, sau này, khi đã được trả tự do, thỉnh thoảng ăn lại những miếng bánh mì bít-cốt sao thấy nó lạt lẽo, khô khốc làm sao, chẳng còn hấp dẫn chút nào. Đó là cái cảm giác tự nhiên, chứ chẳng phải chê bai gì nó.

Trở lại câu thơ của bạn tôi nói trên, nỗi hoài niệm nhớ về quê hương liên tưởng đến phở và bánh mì Bưu điện Sài Gòn có lẽ chỉ đúng cho bạn tôi và những người sống xa quê hương ở những nơi có ít người Việt như Bắc Âu hay một vài nơi khác. Ở những nơi đó, người Việt sống rải rác, muốn tìm một nhà hàng để ăn một tô phở hay mua một ổ bánh mì kẹp thịt không phải là chuyện dễ dàng. Tuy nhiên, nếu ở Quận Cam, nơi không thiếu tiệm phở và tiệm bánh mì mà nói như thế chắc sẽ có người cười, cho là không thực tế. Cho nên cũng nên thông cảm cho bạn tôi ở một nơi gần như lạnh giá quanh năm, thiếu hàng quán của người Việt thì việc thèm hay nhớ đến một tô phở hay một ổ bánh mì cũng là đều dễ hiểu. Nhất là vào những ngày lạnh gía tuyết phủ đầy đường, hẳn là bạn tôi cũng thèm ăn một tô phở cho ấm lòng người xa xứ để vơi đi nỗi nhớ quê hương. Tôi không biết lúc ấy cảm giác của bạn tôi đã như thế nào? Có giống như Nguyễn Tuân đã viết trong một bài tùy bút về Phở mà tôi đã được đọc từ lâu lắm rồi không? Hình như Nguyễn Tuân đã viết đại ý “mùa đông ăn một tô phở giống như nuốt một cái chăn (mền) bông vào bụng”. Riêng tôi thì chưa bao giờ có cái cảm giác đó cả, có lẽ một phần vì chưa sống ở những nơi qúa lạnh, hoặc vì đang sống ở một nơi có qúa nhiều bánh mì và phở nên không có cái cảm giác này. Quận Cam về mùa đông cũng không lạnh lắm so với Na Uy nên dường như chưa ai có cái cảm giác nuốt một cái chăn hay mền vào bụng khi ăn một tô phở.