Quán  hẹp và sâu, với một cái quầy cong cong, đánh verni màu vàng sậm, trên  mặt có để một ngọn đèn ngủ chân thấp, với cái chụp to có vẽ hình hai  thiếu nữ đội nón lá; một bình hoa tươi; một con thỏ nhồi bông và một cái  cắm viết bằng thủy tinh màu tím than. Phía sau, lúc nào cũng thấp  thoáng một mái tóc dài, đen tuyền, óng ả, vừa như lãng mạn phô bày vừa  như thẹn thùng, che giấu. Cà phê Hồng, về ngoại dáng, thực ra không có  gì đáng nói ngoài cái vẻ xuề xòa, bình dị, tạo cảm giác ấm cúng, thân  tình và gần gũi; tuy nhiên, nếu ngồi lâu ở đó bạn sẽ cảm được, sẽ nhận  ra những nét rất riêng, rất đặc biệt khiến bạn sẽ ghiền đến và thích trở  lại.

Hồi đó nhạc Trịnh Công Sơn, đặc biệt là loại nhạc “mệt mỏi” cỡ “đại  bác đêm đêm…” hay “đàn bò vào thành phố…” đã trở thành một cái “mốt”,  một cơn dịch truyền lan khắp nơi, đậu lại trên môi mọi người, đọng lại  trong lòng mỗi người. Cà phê Hồng đã tận dụng tối đa, nói rõ ra là chỉ  hát loại nhạc này và những người khách đến quán – những thanh niên xốc  xếch một chút, “bụi” một chút (làm như không bụi thì không là trí thức) –  đã vừa uống cà phê vừa uống cái rã rời trong giọng hát của Khánh Ly.  Đến Hồng không chỉ có nghe nhạc về quê hương, chiến tranh và thân phận; ở  đây còn có thể đọc về những điều đó. Không hiểu do sáng kiến của các cô  chủ, muốn tạo cho quán một không khí văn nghệ, một bộ mặt trí thức hay  do tình thân và sự quen biết với các tác giả mà ở cà phê Hồng lâu lâu  lại có giới thiệu và bày bán các sách mới xuất bản, phần lớn là của hai  nhà Trình Bày và Thái Độ và của các tác giả được coi là dấn thân, tiến  bộ. Lại có cả Time, Newsweek cho những bạn nào khát báo nước ngoài. Tôi  đã đi quá xa rồi phải không?

Xin lỗi, cho tôi được mượn cơ hội này để nói về tuổi trẻ của chúng  ta một chút. Tôi đang trở lại với cà phê Hồng đây. Hồng là ai? Tôi không  biết, quán có ba cô chủ, ba chị em; người lớn nhất trên hai mươi và  người nhỏ nhất mười lăm, mười sáu gì đó. Nói thật lòng, cả ba cô đều  chung chung, không khuynh quốc khuynh thành gì nhưng tất cả cùng có  những đặc điểm rất dễ làm xốn xang lòng người: Cả ba đều có mái tóc rất  dài, bàn tay rất đẹp và ít nói, ít cười, trừ cô chị; cái kiểu ít nói ít  cười làm chết người ta. Còn cái dáng đi nữa, bạn còn nhớ không? Làm ơn  nhắc giùm để tôi tả cho chính xác đi, khó quá. Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn có  những lời hát khó giải thích nhưng dễ cảm nhận như “vết lăn, vết lăn  trầm” hay “vết chim di” gì đó có lẽ có thể mượn để hình dung ra dáng đi  của mấy cô chủ cà phê Hồng; nó nhẹ lắm, êm ái thướt tha lắm và cũng lặng  lờ khép kín lắm.

Chính cái vẻ lặng lờ vừa như nhu lệ thẹn thùng, vừa như kênh kiệu  kiêu sa, vừa lãng đãng liêu trai đó đã làm khổ nhiều trái tim trai trẻ  lắm, rất nhiều. Những năm 1980, cà phê Hồng không còn, dãy phố nhỏ buồn  thiu, im lìm và trống vắng như nét ảm đạm chung của toàn thành phố một  thời rộn rã. Đối diện nơi quán cũ, gần cuối bờ thành Viện Pasteur là một  bãi rác khổng lồ, ruồi nhặng đen nghịt và mùi hôi thối nồng nặc, phủ  trùm; ở đó, hàng trăm ông lão bà cụ; hàng trăm trẻ em trai gái tranh  nhau giành giật, đào móc từng chút sắt vụn, từng mảnh nhỏ nylon.

Tôi đã thường đứng lại rất lâu, nhìn cảnh não lòng này và tự hỏi:  Những người đã có thời ngồi đây mơ ước và hy vọng giờ đâu cả rồi? Còn  chị em cô Hồng: Những nhỏ nhẹ tiểu thư, những thon thả tay ngà, những  uyển chuyển “chim di” giờ mờ mịt phương nào? Ai có thể trả lời được về  số phận của những con người nhỏ nhoi trong thân phận chung của cả một  dân tộc! Nay khu vực này đã thay da đổi thịt nhiều, nhưng vẫn nhớ không  khí xưa của một thời làm cách mạng và phản kháng trong… quán cà phê!

Viện Đại học Vạn Hạnh mở cửa muộn màng nhưng ngay từ những năm đầu  tiên nó đã thừa hưởng được những thuận lợi to lớn về tâm lý: Hào quang  của phong trào Phật giáo đấu tranh từ nhiều năm dồn lại, cùng với những  tên tuổi chính trị đã giúp cho Đại học Vạn Hạnh được nhìn vừa như một cơ  sở giáo dục khả tín vừa như một tập hợp của những thành phần trẻ tuổi ý  thức và dấn thân nhất. Tuy nhiên, dường như cái hồn của Đại học Vạn  Hạnh được đặt tại một tiệm cà phê: Quán Nắng Mới ở dốc cầu, ngó chéo về  phía chợ Trương Minh Giảng. Quán Nắng Mới có nhiều ưu thế để trở thành  đất nhà của dân Vạn Hạnh, trước nhất vì gần gũi, kế đến là khung cảnh  đẹp, nhạc chọn lọc và cuối cùng, có lẽ quan trọng nhất là sự thấp thoáng  của những bóng hồng, có vẻ tha thướt, có vẻ chữ nghĩa.

Tôi quen với Nắng Mới vì họa sĩ HĐ Ngọc, bạn tôi có lúc thuê nhà ở  bên hông ĐH Vạn Hạnh; và NN Trường thuê nhà trong hẻm sâu gần quán cà  phê cóc của nhạc sĩ Lê Đô được biết đến với tập sách dạy tự học đàn  guitar Carulli. Chừng đó là quá đủ, quá đạt để phe ta tụ lại: Các anh  chị em thuộc khối Văn Thể Mỹ của nhạc sĩ PT Mỹ tấp vào nói chuyện văn  nghệ; nhóm làm thơ trẻ Nguyễn Lương Vỵ, Võ Chân Cửu – lúc đó đang lên và  đang chiếm đều đặn nhiều cột thơ trên báo Khởi Hành – ngồi đồng từ sáng  đến tối để… làm thơ; những “chuyên viên xuống đường và lợi dụng xuống  đường” cũng chụm đầu lại để bàn mưu kế.

Nhưng đông hơn cả, ấm áp hơn cả là những nhóm hai người, một tóc  dài, một tóc ngắn chờ vào lớp, chờ tan trường và chờ nhau ở Nắng Mới.  Mỗi lần có đêm không ngủ, sáng Nắng Mới không còn chỗ ngồi. Vạn Hạnh như  một lò lửa, một điểm nóng, một trung tâm. Hình như Nắng Mới đã sống với  Vạn Hạnh, sống theo Vạn Hạnh cho đến ngày cuối cùng. Nắng Mới nay không  còn. Những con người cũ tứ tán muôn phương. Cái nơi chốn đầy sức sống  và niềm tin ngày nào giờ tiêu điều buồn bã như dòng kinh nước đen uể oải  dưới chân cầu Trương Minh Giảng.

Có một quán cà phê thân quen nữa không thể không nhắc đến: Quán chị  Chi ở gần đầu đường Nguyễn Phi Khanh, cách không xa Casino Đa Kao. Thật  ra đây không phải là quán cà phê mà là quán trà; mà có lẽ cũng không thể  gọi là quán trà mà chỉ có thể nói là “chỗ uống trà ở nhà chị Chi” mới  hoàn toàn đúng. Bạn hãy tưởng tượng giùm tôi cái khu gia cư xưa cũ, rất  yên tĩnh và rất dễ thương, nằm phía sau rạp Casino Đa Kao, ở đó có những  con đường rất nhỏ, những ngôi nhà mái ngói phủ đầy rêu xanh, những hàng  bông giấy che kín vỉa hè; ở đó không có cái ồn ào náo nhiệt như ngoài  Trần Quang Khải, khúc đổ về Tân Định, cũng không có cái tập nập ồn ã của  đoạn Lê Văn Duyệt hướng về Lăng Ông; nó trầm lắng cô liêu và im ả tách  biệt lắm. Nhà nào cũng nhỏ, cất cao hơn mặt đường mấy bực tam cấp xi  măng, mở cửa ra là có thể nghe người bên trái nói, thấy người bên phải  cười và có cảm tưởng như có thể đưa tay ra bắt được với người đối diện  bên kia đường.

Quán chị Chi ở một trong những ngôi nhà này. Làm sao để nhận ra?  Không biết, tôi đã nói là không phải quán xá gì cả mà, chỉ là tới nhà bà  chị uống trà chơi vậy thôi và đã là nhà bà chị thì phải tự biết chớ,  cần gì hỏi. Phòng khách chị Chi – được gọi là quán – nhỏ lắm, chắc độ  chín mười thước vuông gì đó, chỉ đủ chỗ để đặt ba bốn chiếc bàn nhỏ. Nhà  không có nhạc, không trưng bày trang trí gì cả ngoại trừ một bức tranh  độc nhất treo trên vách, bức tranh đen trắng, cỡ khổ tạp chí, có lẽ được  cắt ra từ một tờ báo Pháp. Tranh chụp để thấy một bàn tay giắt một em  bé trai kháu khỉnh, vai đeo cặp sách, miệng phụng phịu làm nũng, hai mắt  mở to nhưng nước mắt đang chảy dài theo má, phía dưới có hàng chữ nhỏ:  “Hôm qua con đã đi học rồi mà”.

Giang sơn của chị Chi chỉ có vậy và chị mở “tiệm”. Khách đến với chị  Chi không phải coi bảng hiệu mà vào, cũng không phải nghe quảng cáo  trên đài địa phương hay đọc giới thiệu trên báo chợ báo bán gì cả, mà  hoàn toàn do thân hữu truyền miệng cho nhau để đến, nhiều lần thành  quen, từ quen hóa thân và quyến luyến trở lại. Chị Chi có bán cà phê  nhưng tuyệt chiêu của chị là trà; loại trà mạn sen, nước xanh, vị chát  nhưng có hậu ngọt và mùi thơm nức mũi. Trà được pha chế công phu trong  những chiếc ấm gan gà nhỏ nhắn, xinh xinh. Ấm màu vàng đất, thân tròn  đều, láng mịn, vòi và quai mảnh mai, cân đối.

Mỗi bộ ấm có kèm theo những chiếc tách cùng màu, to bằng ngón tay  cái của một người mập, vừa đủ cho vài hớp nước nhỏ. Ấm có ba loại, được  gọi tên ra vẻ “trà đạo” lắm: Độc ẩm, song ẩm và quần ẩm nhưng hồi đó  chúng tôi thường “diễn nôm” theo kiểu “tiếng Việt trong sáng” thành ấm  chiếc, ấm đôi và ấm bư. Trà được uống kèm với bánh đậu xanh – loại bánh  đặc biệt của chị Chi – nhỏ, màu vàng óng và mùi thơm vô cùng. Nhắp một  ngụm trà, khẽ một tí bánh, cà kê đủ chuyện trên trời dưới đất trông cũng  có vẻ phong lưu nhàn tản và thanh cao thoát tục lắm.

Đến với chị Chi có cái thú vị là được hưởng một không khí thân mật,  thoải mái như đang ngồi trong nhà của mình; điều thích nữa là không bao  giờ phải bận tâm đến chuyện tiền bạc gì cả; muốn đến lúc nào cứ việc  đến, không có tiền thì chỉ cần ngồi cười cười, chị Chi sẽ nói giùm cho  bạn điều bạn khó nói: “Cuối tháng chưa lãnh măng-đa phải không? Uống gì  nói chị lấy”. Chưa hết đâu, khi đã thân, đã thành “bạn của chị Chi”, hai  lần mỗi năm vào khoảng trước Giáng Sinh và hăm ba ông táo về trời bạn  sẽ được chị Chi kêu “đến chị chơi”. Đến chị chơi có nghĩa là đến uống  trà mà không phải trả tiền và nếu gặp lúc chị Chi vui và khoẻ, “chơi”  còn có nghĩa là có bánh bèo tôm chấy hay bánh hỏi thịt nướng kèm thêm  nữa.

Khách của chị Chi không đông, giá nước ở chị Chi không đắt vì vậy  chắc chắn chị Chi không sống bằng “cửa tiệm”. Chị bán cho vui, bán mà  như kêu anh em góp chút tiền cho chị để chị nấu giùm chút nước uống cho  vui. Mà quả tình ở chỗ chị Chi vui thật, vui vì những đậm đà tình nghĩa.  Hồi đó chị Chi đã khá lớn tuổi, bây giờ chị đã lìa xa chúng ta (mà nếu  còn cũng không còn đủ sức để nấu nước giùm cho ai được nữa). Quán chị  Chi đã biến tướng ít nhiều nhưng dù sao cũng xin cảm ơn chị và xin đại  diện cho những anh chị em đã từng ngồi quán chị Chi bày tỏ lòng tiếc nhớ  đến chị và đến những ngày khó quên cũ. Tôi nghĩ anh chị em cũng không  hẹp lòng gì mà không cho tôi nói lời đại diện này. Cuộc đời chúng ta đẹp  vì những niềm vui nho nhỏ không tên; Sài Gòn của chúng ta đáng nhớ vì  những dễ thương nho nhỏ không tên. Chị Chi, chị đã cho chúng tôi những  niềm vui ấy; chị đã góp cho Sài Gòn một phần của cái dễ thương ấy. Cảm  ơn chị và cà phê sánh đặc rất ngon của chị trong mùa hè đỏ lửa và lệnh  tổng động viên.

Những năm cuối thập niên 60, Sài Gòn có mở thêm nhiều quán cà phê  mới, những quán sau này thường được trang hoàng công phu hơn, có hệ  thống âm thanh tối tân hơn và nhất là quán nào cũng chọn một cái tên rất  đẹp, phần lớn là dựa theo tên những bản nhạc nổi tiếng: Cà phê Hạ  Trắng, Lệ Đá, Diễm Xưa, Hương Xưa, Hoàng Thị, Biển Nhớ, Hoài Cảm, Da  Vàng… Tuy nhiên, ở một con đường nhỏ – hình như là Đào Duy Từ – gần sân  vận động Cộng Hòa có một quán cà phê không theo khuôn mẫu này. Nó mang  một cái tên rất lạ: Quán Đa La. Đa La là Đà Lạt, quán của chị em cô sinh  viên Chính Trị Kinh Doanh, có lẽ vừa từ giã thác Cam Ly, hồ Than Thở để  về Sài Gòn học năm cuối tại nhà sách Xuân Thu hay sao đó, mở ra.

Trường kinh doanh quả là khéo đào tạo ra những môn sinh giỏi kinh  doanh: Tin mấy cô sinh viên mở quán thật tình là không được chính thức  loan báo ở đâu cả; tuy nhiên, cứ úp úp mở mở như vậy mà tốt, nó được  phóng lớn, lan xa, tạo ấn tượng mạnh và quán được chờ đón với những trân  trọng đặc biệt, những náo nức đặc biệt. Những cô chủ chắc có máu văn  nghệ, đã cố gắng mang cái hơi hướm của núi rừng Đà Lạt về Sài Gòn: Những  giò lan, những giỏ gùi sơn nữ, những cung tên chiến sĩ đã tạo cho quán  một dáng vẻ ngồ ngộ, dễ thương; rồi những đôn ghế, những thớt bàn được  cưa từ những cây cổ thụ u nần, mang vẻ rừng núi, cổ sơ đã giúp cho Đa La  mang sắc thái rất… Đa La.

Ngày khai trương, Đa La đã mời được Linh mục Viện trưởng Viện Đại  học Đà Lạt đến dự và đã chuẩn bị một chương trình văn nghệ hết sức rôm  rả với những bản nhạc “nhức nhối” của Lê Uyên Phương, Nguyễn Trung Cang,  Lê Hựu Hà… Chừng đó là đủ chết người ta rồi, dân Đại Học Xá kéo qua,  dưới Sư Phạm, Khoa Học lên; Y Khoa; Phú Thọ xuống; cả Petrus Ký, Chu Văn  An nữa là đủ bộ, quanh quanh khu Ngã Sáu chấm Đa La và dồn tới. Những  ngày đó Đa La đông vui lắm, nó trở thành một chốn tụ tập hết sức văn  nghệ; nó đã chứng kiến sự nở hoa của nhiều mối tình và cũng chia xẻ sự  héo tàn của nhiều mối tình khác, nó có thể tiếp tục buồn vui với những  người bạn trẻ như thế nếu như đất nước không có những đột biến to tát  làm thay đổi rất nhiều nhịp sống chung và tác động sâu xa đến suy nghĩ  và hành động của từng con người.

Đa La vắng dần những người khách cũ, lưa thưa có thêm những người  mới với dáng vẻ ủ dột trầm ngâm hơn. Đa La lần lượt nhận được tin tức về  nhiều người bạn cũ không bao giờ còn trở về; Đa La tiếp tục có thêm  nhiều buổi cà phê cuối cùng để tiễn những người đến lượt ra đi. Đa La  còn đến lúc nào? Đóng cửa bao giờ tôi không biết, có điều là đã có thời  Đa La giống như một tri kỷ của nhiều người, nó cũng buồn, cũng vui, cũng  hy vọng, cũng rã rời, cũng phấn chấn, cũng mệt mỏi, cũng khóc, cũng  cười, cũng muốn ngoan ngoãn xây dựng, cũng thích tung trời phá phách,  cũng tỉnh, cũng điên, nói chung là nó chung chịu với bạn bè những tháng  ngày nhiều chuyện, dễ thương lắm và đáng nhớ lắm, một chút Sài Gòn.

Cà phê Hân ở Đinh Tiên Hoàng Đa Kao là quán thuộc loại sang trọng.  Khách phần lớn ở lớp trung niên và đa số thuộc thành phần trung lưu, trí  thức. Bàn ghế ở đây đều cao, tạo cho khách một tư thế ngồi ngay ngắn,  nghiêm chỉnh và bàn nào cũng có đặt sẵn những tạp chí Pháp ngữ số phát  hành mới nhất. Câu chuyện ở Hân chắc là quan trọng lắm, lớn lắm; nhìn  cái cách người ta ăn mặc; trông cái vẻ người ta thể hiện là biết ngay  chứ gì; có lẽ cả thời sự chính trị, kinh tế tài chánh, văn chương, triết  học đều có cả ở đây. Một chỗ như vậy tốt lắm, đáng trân trọng lắm chứ;  tuy nhiên, dường như có một chút gì rất xa, rất lạ với một dân ngoại đạo  cà phê.

Hân vốn tự nó là một nơi chốn hết sức đáng yêu và chắc chắn là một  nơi chốn rất đáng nhớ của nhiều người, dù ngồi quầy là một ông già đeo  kính như bước ra từ một câu chuyện của văn hào Nga Chekov. Về sau, ở đối  diện với Hân người ta mở thêm quán cà phê Duyên Anh của hai chị em cô  Hà, cô Thanh; cô em xinh hơn cô chị và được nhiều chàng trồng cây si  (không biết nơi này có liên quan gì với nhà văn Duyên Anh hay chỉ là tên  đặt bởi một người chủ ái mộ nhà văn này). Quán này cũng là nơi đóng đô  của một người bạn tôi, một kẻ si tình thoát ra từ Tự Lực Văn Đoàn duy  nhất còn lại của thế kỷ 20 với tình yêu đơn phương dành cho cô em.

Hai tiệm cà phê, một sang trọng chững chạc, một trẻ trung sinh động,  cả hai đã trở thành một điểm hẹn, một đích tới mà khi nhắc đến chắc  nhiều anh chị em ở trường Văn Khoa, trường Dược, trường Nông Lâm Súc  (Trung Tâm Quốc gia Nông Nghiệp rồi Học viện Quốc gia Nông nghiệp saa  này) ngay góc Hồng Thập Tự – Cường Để còn nhớ, cũng như nhớ món bánh  cuốn ở đình Tây Hồ bên trong chợ Đa Kao thờ cụ Phan, nhớ quán cơm lúc  lắc trong một con hẻm nhỏ đường Nguyễn Bỉnh Khiêm mà nữ sinh viên vừa đi  vừa run khi được mấy chàng mời cơm.