Mãi tới ngày 30 tháng 4  năm 1975 tôi mới biết thế nào là ngày sinh nhật. Quê tôi người ta chỉ  quan tâm tới ngày chết, ngày sinh nhật là cái gì rất phù phiếm. Ngày  sinh của tôi ngủ yên trong học bạ, chỉ được nhắc đến mỗi kỳ chuyển cấp.  Từ thuở bé con đến năm 19 tuổi chẳng có ai nhắc tôi ngày sinh nhật, tôi  cũng chẳng quan tâm. Đúng ngày “non sông thu về một mối” tôi đang học  Bách Khoa Hà Nội, cô giáo dạy toán xác suất đã cho hay đó cũng là ngày  sinh nhật của tôi. Thật không ngờ. Tôi vui mừng đến độ muốn bay vào Sài  Gòn ngay lập tức, để cùng Sài Gòn tận hưởng “Ngày trọng đại”.

Kẹt nỗi tôi đang học, ba  tôi không cho đi. Sau ngày 30 tháng 4 cả nhà tôi đều vào Sài Gòn, trừ  tôi. Ông bác của tôi dinh tê vào Sài Gòn năm 1953, làm ba tôi luôn ghi  vào lý lịch của ông và các con ông hai chữ “đã chết”, giờ đây là triệu  phú số một Sài Gòn. Ba tôi quá mừng vì ông bác tôi còn sống, mừng hơn  nữa là “triệu phú số một Sài Gòn”. Ông bác tôi cũng mừng ba tôi hãy còn  sống, mừng hơn nữa là “gia đình bảy đảng viên cộng sản”. Cuộc đoàn tụ  vàng ròng và nước mắt. Ông bác tôi nhận nước mắt đoàn viên bảy đảng viên  cộng sản, ba tôi nhận hơn hai chục cây vàng đem ra Bắc trả hết nợ nần  còn xây được ngôi nhà ngói ba gian hai chái. Sự đổi đời diệu kỳ.

Dù chưa được vào Sài Gòn  nhưng tôi đã thấy Sài Gòn qua ba vật phẩm lạ lùng, đó là bút bi, mì tôm  và cassette của thằng Minh cùng lớp, ba nó là nhà thơ Viễn Phương ở Sài  Gòn gửi ra cho nó. Chúng tôi xúm lại quanh thằng Minh xem nó thao tác  viết bút bi, hồi đó gọi là bút nguyên tử. Nó bấm đít bút cái tách, đầu  bút nhô ra, và nó viết. Nét mực đều tăm tắp, không cần chấm mực không  cần bơm mực, cứ thế là viết. Chúng tôi ai nấy há hốc mồm không thể tin  nổi Sài Gòn lại có thể sản xuất được cái bút tài tình thế kia.

Tối hôm đó thằng Minh bóc  gói mì tôm bỏ vào bát. Tưởng đó là lương khô chúng tôi không chú ý lắm.  Khi thằng Minh đổ nước sôi vào bát, một mùi thơm rất lạ bốc lên, hết  thảy chúng tôi đều nuốt nước bọt, đứa nào đứa nấy bỗng đói cồn cào.  Thằng Minh túc tắc ăn, chúng tôi vừa nuốt nước bọt vừa cãi nhau. Không  đứa nào tin Sài Gòn lại có thể sản xuất được đồ ăn cao cấp thế kia. Có  đứa còn bảo đồ ăn đổ nước sôi vào là ăn được ngay, thơm ngon thế kia,  chỉ giành cho các du hành vũ trụ, người thường không bao giờ có.

Thằng Minh khoe cái  cassete ba nó gửi cho nó để nó học ngoại ngữ. Tới đây thì tôi bị sốc,  không ngờ nhà nó giàu thế. Với tôi cassete là tài sản lớn, chỉ những  người giàu mới có. Năm 1973 quê tôi lần đầu xuất hiện một cái cassete  của một người du học Đông Đức trở về. Cả làng chạy đến xem máy ghi âm mà  ai cũng đinh ninh đó là công cụ hoạt động tình báo, người thường không  thể có. Suốt mấy ngày liền, dân làng tôi say sưa nói vào máy ghi âm rồi  bật máy nghe tiếng của mình. Tôi cũng được nói vào máy ghi âm và thật  vọng vô cùng không ngờ tiếng của tôi lại tệ đến thế. Một ngày tôi thấy  tài sản lớn ấy trong tay một sinh viên, không còn tin vào mắt mình nữa.  Thằng Minh nói, rẻ không à. Thứ này chỉ ghi âm, không có radio, giá hơn  chục đồng thôi, bán đầy chợ Bến Thành. Không ai tin thằng Minh cả. Tôi  bỉu môi nói với nó, cứt! Rứa Sài Gòn là tây à? Thằng Minh tủm tỉm cười  không nói gì, nó mở casete, lần đầu tiên chúng tôi được nghe nhạc Sài  Gòn, tất cả chết lặng trước giọng ca của Khánh Ly trong Sơn ca số 7. Kết  thúc Sơn ca số 7 thằng Hoan bỗng thở hắt một tiếng thật to và kêu lên,  đúng là tây thật bây ơi!

Sài Gòn là tây, điều đó  hấp dẫn tôi đến nỗi đêm nào tôi cũng mơ tới Sài Gòn. Kỳ nghỉ hè năm sau,  tháng 8 năm 1976, tôi mới được vào Sài Gòn. Ba tôi vẫn bắt tôi không  được đi đâu, “ở nhà học hành cho tử tế”, nhưng tôi đủ lớn để bác bỏ sự  ngăn cấm của ông. Hơn nữa cô họ tôi rất yêu tôi, đã cho người ra Hà Nội  đón tôi vào. Xe chạy ba ngày ba đêm tôi được gặp Sài Gòn.

Tôi sẽ không kể những gì  lần đầu tôi thấy trong biệt thự của ông bác tôi, từ máy điều hòa, tủ  lạnh, ti vi tới xe máy, ô tô, cầu thang máy và bà giúp việc tuổi năm  mươi một mực lễ phép gọi tôi bằng cậu. Ngay mấy cục đá lạnh cần lúc nào  có ngay lúc đó cũng đã làm tôi thán phục lắm rồi. Thán phục chứ không  ngạc nhiên, vì đó là nhà của ông triệu phú. Xin kể những gì buổi sáng  đầu tiên tôi thực sự gặp gỡ Sài Gòn.

Khấp khởi và hồi hộp, rụt  rè và cảnh giác, tôi bước xuống lòng đường thành phố Sài Gòn và gặp ngay  tiếng dạ ngọt như mía lùi của bà bán hàng tạp hóa đáng tuổi mạ tôi.  Không nghĩ tiếng dạ ấy giành cho mình, tôi ngoảnh lại sau xem bà chủ dạ  ai. Không có ai. Thì ra bà chủ dạ khách hàng, điều mà tôi chưa từng  thấy. Quay lại thấy nụ cười bà chủ, nụ cười khá giả tạo. Cả tiếng dạ  cũng giả tạo nhưng với tôi là trên cả tuyệt vời. Từ bé cho đến giờ tôi  toàn thấy những bộ mặt lạnh lùng khinh khỉnh của các mậu dịch viên, luôn  coi khách hàng như những kẻ làm phiền họ. Lâu ngày rồi chính khách hàng  cũng tự thấy mình có lỗi và chịu ơn các mậu dịch viên. Nghe một tiếng  dạ, thấy một nụ cười của các mậu dịch viên dù là giả tạo cũng là điều  không tưởng, thậm chí là phi lý.

Tôi mua ba chục cái bút bi  về làm quà cho bạn bè. Bà chủ lấy dây chun bó bút bi và cho vào túi  nilon, chăm chút cẩn thận cứ như bà đang gói hàng cho bà chứ không phải  cho tôi. Không một mậu dịch viên nào, cả những bà hàng xén quê tôi, phục  vụ khách hàng được như thế, cái túi nilon gói hàng càng không thể có.  Ai đòi hỏi khách hàng dây chun buộc hàng và túi nilon đựng hàng sẽ bắt  gặp cái nhìn khinh bỉ, vì đó là đòi hỏi của một kẻ không hâm hấp cũng  ngu xuẩn. Giờ đây bà chủ tạp hóa Sài Gòn làm điều đó hồn hậu như một  niềm vui của chính bà, khiến tôi sửng sốt.

Cách đó chưa đầy một tuần, ở Hà Nội tôi đi sắp hàng mua thịt cho anh cả.  Cô mậu dịch viên hất hàm hỏi tôi, hết thịt, có đổi thịt sang sườn  không? Dù thấy cả một rổ thịt tươi dưới chân cô mậu dịch viên tôi vẫn  đáp, dạ có! Tranh cãi với các mậu dịch viên là điều dại dột nhất trần  đời. Cô mậu dịch viên ném miếng sườn heo cho tôi. Cô ném mạnh quá, miếng  sườn văng vào tôi. Tất nhiên tôi không hề tức giận, tôi cảm ơn cô đã  bán sườn cho tôi và vui mừng đã chụp được miếng sườn, không để nó rơi  xuống đất. Kể vậy để biết vì sao bà chủ tạp hóa Sài Gòn đã làm tôi sửng  sốt.

Rời quầy tạp hóa tôi tìm tới một quán cà phê vườn. Uống cà phê để biết,  cũng là để ra dáng ta đây dân Sài Gòn. Ở Hà Nội tôi chỉ quen chè chén,  không dám uống cà phê vì nó rất đắt. Tôi ngồi vắt chân chữ ngũ nhâm nhi  cốc cà phê đen đá pha sẵn, hút điếu thuốc Capstan, tự thấy mình lên hẳn  mấy chân kính. Không may tôi vô ý quờ tay làm đổ vỡ ly cà phê. Biết mình  sắp bị ăn chửi và phải đền tiền ly cà phê mặt cậu bé hai mươi tuổi đỏ  lựng. Cô bé phục vụ chạy tới vội vã lau chùi, nhặt nhạnh mảnh vỡ thủy  tinh với một thái độ như chính cô là người có lỗi. Cô thay cho tôi một  ly cà phê mới nhẹ nhàng như một lẽ đương nhiên. Tôi thêm một lần sửng  sốt.

Một giờ sau tôi quay về nhà ông bác, phát hiện sau nhà là một con hẻm  đầy sách... Con hẻm ngắn, rộng rãi. Tôi không nhớ nó có tên đường hay  không, chỉ nhớ rất nhiều cây cổ thụ tỏa bóng sum sê, hai vỉa hè đầy  sách. Suốt buổi sáng hôm đó tôi tha thẩn ở đây. Quá nhiều sách hay, tôi  không biết nên bỏ cuốn gì mua cuốn gì. Muốn mua hết phải chất đầy vài xe  tải. Giữa hai vỉa hè mênh mông sách đó, có cả những cuốn sách Mác – Lê.  Cuốn Tư Bản Luận của Châu Tâm Luân và Hành trình trí thức của Karl Marx  của Nguyễn Văn Trung cùng nhiều sách khác. Thoạt đầu tôi tưởng sách từ  Hà Nội chuyển vào, sau mới biết sách của Sài Gòn xuất bản từ những năm  sáu mươi. Tôi hỏi ông chủ bán sách "ở đây người ta cũng cho in sách Mác -  Lê à?".  Ông chủ quán vui vẻ nói "dạ chú. Sinh viên trong này học cả  Mác - Lê." Tôi ngẩn ngơ cười không biết nói gì hơn.

Chuyện quá nhỏ, với nhiều  người là không đáng kể, với tôi lúc đó thật khác thường, nếu không muốn  nói thật lớn lao. Tôi không cắt nghĩa được đó là gì trong buổi sáng hôm  ấy. Tôi còn ở lại Sài Gòn thêm 30 buổi sáng nữa, vẫn không cắt nghĩa  được đó là gì. Nhưng khi quay ra Hà Nội tôi bỗng sống khác đi, nghĩ khác  đi, đọc khác đi, nói khác đi. Bạn bè tôi ngày đó gọi tôi là thằng hâm,  thằng lập dị. Tôi thì rất vui vì biết mình đã được giải phóng.

Nguyễn Quang Lập

(danlambaovn.blogspot.com)